Với đôi mắt to tròn, khuôn mặt biểu cảm đáng yêu cùng bộ lông dày mượt, vượn (gibbon) đang phải đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng, khi nhu cầu nuôi chúng làm thú cưng ngày càng tăng cao.
Nhiều năm qua, vượn là nạn nhân của tình trạng buôn bán động vật hoang dã bất hợp pháp, đặc biệt là tại các quốc gia nơi chúng không phải là loài bản địa. Trong hai năm gần đây, số vụ thu giữ vượn tại các sân bay và khu vực biên giới ở Ấn Độ đã tăng mạnh, khiến các nhà bảo tồn lo ngại về tình trạng săn bắt trái phép đang diễn ra trên diện rộng.
Theo IUCN, hiện có 20 loài vượn trên thế giới, trong đó 5 loài đang cực kỳ nguy cấp và 14 loài đang ở mức nguy cấp, khiến chúng trở thành một trong những nhóm linh trưởng bị đe dọa nghiêm trọng nhất. Mặc dù tất cả các loài vượn đều được CITES liệt kê trong Phụ lục I, cấm buôn bán thương mại quốc tế, nhưng các lỗ hổng pháp lý và sự thực thi lỏng lẻo đã giúp thị trường chợ đen tiếp tục tồn tại.

Tại Ấn Độ, số lượng vượn bị buôn bán và thu giữ đã tăng mạnh trong vài năm trở lại đây. Theo báo cáo năm 2023 của WWF và TRAFFIC, chỉ riêng trong năm 2022, nước này đã ghi nhận 56 vụ thu giữ động vật hoang dã ngoại lai, liên quan đến gần 4.000 cá thể, trong đó có hơn 100 loài linh trưởng. Tuy nhiên, thời điểm đó chưa có vượn nào bị thu giữ, cho thấy nạn buôn bán vượn chỉ mới bùng nổ trong 3-4 năm gần đây.
Theo nhà linh trưởng học Dilip Chetry, số lượng linh trưởng bị buôn bán tại Ấn Độ ngày càng gia tăng, với nhiều loài đến từ Indonesia, Malaysia, Mỹ Latinh và châu Phi. Trong đó, khu vực Đông Bắc Ấn Độ đang trở thành điểm nóng buôn bán động vật hoang dã bất hợp pháp do có đường biên giới với Bangladesh – một trung tâm trung chuyển quan trọng của thị trường chợ đen. Sau khi vào Ấn Độ, các loài vượn này thường được vận chuyển đến các thành phố lớn để làm thú cưng hoặc bán cho các sở thú tư nhân.
Một trong những yếu tố thúc đẩy tình trạng này là sự phát triển của mạng xã hội. Những hình ảnh người nổi tiếng chụp với thú cưng ngoại lai trên TikTok và các nền tảng trực tuyến đang tạo ra xu hướng, khiến nhiều người muốn sở hữu các loài động vật quý hiếm như vượn. Mặc dù việc bán vượn trực tuyến đã bị cấm ở Malaysia kể từ khi Luật Bảo tồn Động vật Hoang dã sửa đổi năm 2020 có hiệu lực vào năm 2022, tuy nhiên hoạt động buôn bán vẫn tiếp diễn do luật không được thực thi.
Đau lòng thay, đằng sau mỗi thương vụ thành công là một câu chuyện đầy bi kịch. hững con vượn non bị bắt khi chưa đến 3 tuổi, khi vẫn còn phụ thuộc vào mẹ. Cách duy nhất để bắt được một con vượn non là giết mẹ nó, vì vượn sinh sống trên các tán cây cao từ 30-40 mét. Không chỉ mẹ, mà ngay cả những con vượn non cũng có thể chết trong quá trình này, khiến cấu trúc xã hội của đàn vượn bị rối loạn nghiêm trọng. Những con sống sót thì bị tiêm thuốc an thần, nhồi nhét vào vali và vận chuyển hàng ngày trời mà không có thức ăn, nước uống. Nhiều con chết trên đường đi, những con còn lại bị sang chấn tâm lý nặng nề.
Trước thực trạng này, các tổ chức bảo tồn đang kêu gọi tăng cường thực thi luật pháp và hồi hương động vật hoang dã. Khác với các cổ vật bị đánh cắp, vốn được yêu cầu trả về quê hương theo Công ước UNESCO năm 1970, hiện nay chưa có điều luật quốc tế nào quy định động vật hoang dã bị buôn bán phải được trả về quốc gia gốc. Các nhà bảo tồn cho rằng cần thay đổi điều này ngay lập tức. Những con vượn bị thu giữ cần được gửi trả về quê hương, nơi chúng có cơ hội hồi phục và tái hòa nhập tự nhiên, thay vì bị nhốt trong các vườn thú không phù hợp. Một ví dụ tích cực gần đây là các cá thể vượn bị thu giữ tại Chennai, Ấn Độ đã được gửi trả về Malaysia.
Tuy nhiên, quá trình hồi hương không phải lúc nào cũng khả thi, do chi phí rất cao và yêu cầu quy trình kiểm dịch nghiêm ngặt. Ngay cả khi vượn được đưa về nước, quá trình tái thả vào tự nhiên có thể kéo dài nhiều năm. Những con vượn bị buôn bán thường bị tổn thương tâm lý nghiêm trọng, dẫn đến các hành vi tự hại như giật lông hoặc cắn tay. Theo các chuyên gia phục hồi động vật hoang dã, càng được đưa đến trung tâm phục hồi sớm, cơ hội để vượn quay lại tự nhiên càng cao.
Ngoài ra, để thực sự ngăn chặn tình trạng này, cần tăng cường thực thi luật pháp để truy tố những kẻ cầm đầu đường dây buôn lậu. Hiện tại, nhiều cơ quan chức năng vẫn chưa đủ kinh phí và đào tạo để nhận diện các mạng lưới tội phạm xuyên quốc gia chuyên buôn bán động vật hoang dã.
Bà Susan Cheyne – phó chủ tịch nhóm chuyên gia linh trưởng về loài vượn nhỏ tại IUCN, cơ quan bảo tồn động vật hoang dã toàn cầu nhận định: “Trong bức tranh toàn cảnh của buôn lậu bất hợp pháp – bao gồm vũ khí, ma túy và buôn người – động vật hoang dã đơn giản là không được ưu tiên.”
Các chuyên gia bảo tồn động vật hoang dã lên tiếng kêu gọi cộng đồng nâng cao nhận thức về hậu quả của việc nuôi thú cưng ngoại lai. Đồng thời, họ đưa ra một thông điệp rất rõ ràng: “Đừng nuôi vượn làm thú cưng vì chúng thuộc về tự nhiên!”